Сюрреалізм не гребує застромити нам «пазурі в печінки» за будь-якої нагоди. Велика війна ніяк не вплинула на бажання харківського міського голови привітати жінок «зі святом весни та квітів». Вітрини супермаркетів рясніють тюльпанами різних сортів, строкатими листівками, «суто дівочими» подарунками, а таргет пропонує подарувати пательню, блендер чи фартух «для найкращої дружини й мами».
Свято 8 Березня за всю історію існування зазнало настільки змістовних трансформацій і перетворень, що не відчув і Ґреґор Замза, прокинувшись того самого ранку. Боротьба за рівні права, пройшовши крізь сенсовну м’ясорубку, на виході стала святом краси та чарівності. Як запитав би герой поеми Леся Подерв’янського: «А как єто?»
Зараз спробуємо пояснити, «как єто».
У багатьох ця дата нерозривно асоціюється з іменами німецьких комуністок Клари Цеткін та Рози Люксембург. Образ Цеткін дуже припав до вподоби радянським ідеологам: Клара любила відвідувати срср та вести теплі бесіди з Леніним. Цеткін була жінкою розумною та ідейною, в соціалізм вірила більше, ніж Раскольніков у своє право. Вона перетворила соціал-демократичний жіночий рух у Німеччині на один із найсильніших в Європі.
У 1910 році на конференції в Копенгагені Клара Цеткін запропонувала відзначати кожну другу неділю березня як символічний день боротьби за права жінок. Згодом його почали традиційно святкувати 8-го числа. Чому саме восьмого? Існує багато варіантів, можете вибрати будь-який, і будете певною мірою праві чи ні:
Звісно, Цеткін та її колежанка Люксембург були далеко не першими, хто «топив» за жіночі права. Вони навіть були не найяскравішими представницями руху, та виявилися зручними для «оптимістичної радянської дійсності». Підґрунтя свята викручували так, аби обертались гвинтики великої машини. У срср свято стосувалося виключно комуністок, а різного штибу інтелігентки та куркульки посягати на нього права не мали.
У тогочасних газетах свято іменували по-різному: «Международный коммунистический женский день», «Международный день работниц и крестьянок», «Международный день работниц», «День работницы и крестьянки». Тобто всередині держави все було настільки чудово, що боротися жінкам не дозволялося ні з чим. Тільки з пережитками минулого та «брудним капіталізмом». А, ну ще можна ненавидіти церкву, бо ця ідеологія заважала основній. Словом, все мало працювати на пропаганду: всередині — не заважати, ззовні — підбурювати інших.
«Якщо брати саме феміністичну суть свята 8 Березня, то я все одно виступаю категорично проти нього. Бо його обличчями були комуністичні діячки, Клара Цеткін і Роза Люксембург, які використали соціалістичні виступи в Європі чи США через несправедливі умови праці, аби просувати комуністичні ідеї. Роза Люксембург, наприклад, писала, що українці не можуть бути окремою нацією. Для мене було обурливим, коли на одному з маршів у Харкові дівчина несла плакат із портретом Люксембург і написом “Подари любимой розу”.
До речі, матір українського фемінізму Наталія Кобринська скептично ставилася до соціалізму. Вона вважала твердження Цеткін, що соціалізм вирішить проблеми жінки, помилковими. Кобринська вірила, що жінка має бути національно свідомою та мати гідну освіту. Лише тоді вона може стати вільною, бо візьме долю у власні руки», — вважає співзасновниця проєкту «Деколонізація.Україна» Мілла Денчик.
Важливий і кропіткий процес боротьби за жіночі права — робота не однієї плеяди видатних жінок. Вони поклали здоров’я та життя на те, аби зараз я, 26-річна панянка, могла писати цей текст, працювати на роботі, яку люблю, мати вищу освіту, виходити на демонстрації, голосувати на виборах тощо. На початку минулого сторіччя все це було не те щоби під забороною, а навіть можливість викликала напад гомеричного сміху.
«У срср не було гендерних свят, як у інших країнах: Дня матері, Дня батька, Дня донечки чи бабусі. А ідеологія з плином часу ставала формалізованою, зарегульованою. Комсомольські збори, партійні свята, ідеологічні заходи відбувалися для галочки, аби провести. І разом з іншими подібними святами ідеологічне підґрунтя 23 Лютого і 8 Березня розмилося. 23 Лютого стало днем чоловіків, “наших захисників”. З ним вітали і хлопчиків як майбутніх воїнів. А 8 Березня перетворилося на свято весни і квітів, привід привітати жінок, дівчаток, колежанок, бабусь і мам. Ніби дзеркально, ніби навзаєм.
До того ж наприкінці союзу та в перші роки незалежності жінки набралися так званої рівності донесхочу: часто вони тягнули і роботу, і дітей, і хатнє господарство, тож нагадування про рівність швидше дратувало. Тому й самі жінки охоче приймали тюльпани і парфуми, і бажано щоби при цьому не проводили збори та не довбали мозок розмовами про міфічні права», — розповідає історикиня Тетяна Ямпольська.
Ось у такому «пожованому» вигляді до наших днів і дійшло це багатостраждальне свято 8 Березня. Вдихнути в нього нових сенсів взялися представниці Харківського жіночого об’єднання «Сфера». Впродовж п’яти років 8 березня вони організовували мітинг з метою привернути увагу до жіночих проблем та рівноправ’я.
Останні роки це була справжня подія для міста: рух транспорту центральними вулицями перекривався, мітингувальники малювали плакати, вдягали строкаті вбрання та крокували під супровід різних музичних інструментів. Зусібіч їх оточували правоохоронці, аби мітинг не перетворився на велику бійку. Адже на такі заходи завжди приходили праворадикали. Слід зазначити, що в останні роки вони не влаштовували провокацій, а теж воліли перетворити свою присутність на перформанс: то сваталися до феміністок, то книжки їм приносили.
Зараз проблем у борчинь за жіночі права не поменшало. За даними Офісу президента, станом на початок 2023 року на посадах у ЗСУ перебувало приблизно 65 000 жінок, із яких близько 47 000 — військовослужбовиці на передовій і в тилу нарівні з чоловіками. Водночас забезпечення жінок формою з урахуванням фізіологічних відмінностей і необхідними гігієнічними наборами повністю лежить на плечах волонтерів.
У листопаді на сайті Офісу президента з’явилася відповідна петиція з вимогою забезпечити жінок, які несуть службу в ЗСУ, необхідними засобами гігієни та створити відповідний орган, який займатиметься гендерними питаннями у силових структурах. Вона набрала необхідні 25 000 підписів. Нещодавно з’явилася офіційна відповідь.
«Я звернувся до прем’єр-міністра України Шмигаля з проханням комплексно опрацювати порушені в електронній петиції питання, звернувши особливу увагу на дотримання конституційних прав громадян, забезпечення рівних прав і можливостей жінок та чоловіків під час проходження військової служби у Збройних Силах України та інших військових формуваннях», — відповів президент України Володимир Зеленський.
А поки ці процеси повільно розхитуються на державному рівні — можна привітати військовослужбовиць, задонативши на пошив зручної форми. Чи підтримати гривнею Жіночий ветеранський рух, що допомагає жінкам у війську, а також у лікуванні та реабілітації.
Оскільки в пам’яті багатьох 8 Березня є певним маркером радянського минулого, та й настільки порепаного свята годі й шукати, — нині пропонується започаткувати в Україні День української жінки. Символічно відзначати його пропонують 25 лютого — у День народження Лесі Українки. Відповідний законопроєкт надійшов до Верховної Ради, він стосується не лише 8 Березня, але й інших дат, які хочуть запровадити офіційно.
Варто наголосити, що це не просто перенесення дати, а й абсолютно інша ідеологічна складова. Це має бути День вшанування українських жінок давнини та сучасності, адже боротьба жінок за права в нашій країні нерозривно пов’язана з боротьбою за незалежність. Чи багато ми знаємо про українських феміністок? Заплющте очі та спробуйте не зупинятися на образі Лесі Українки. Вона видатна, але далеко не єдина.
«Можна згадати Наталію Кобринську, яку називають “мамою українського фемінізму”; Мілену Рудницьку, голову організації “Союз Українок”, яка розповіла світу про Голодомор; Софію Русову, яка суттєво вплинула на формування дитячої української освіти; Олену Пчілку, яка видавала жіночий альманах “Перший вінок” та багато інших.
Ольга Кобилянська у промові “Дещо про ідею жіночого руху” заявляла: “Високоповажані сестри мої, єднаймося, працюймо над собою всіма силами! Не цураймося найбіднішої сиротини. Берімося до різнородної праці, щоб могти стати на власних ногах у житті, щоб стати гординею наших батьків, братів, мужів і підпорою нашому народові, підвалиною нашої нації, і щоб вона могла славитись жіноцтвом як своїм найкращим цвітом”. На мою думку, ці слова мають надихати сучасних жінок», — розмірковує співзасновниця проєкту «Деколонізація.Україна» Мілла Денчик.
Як журналістка я кілька років поспіль брала участь в мітингах боротьби за рівні права, що відбувалися на початку весни. Плюралізм думок — найцікавіше в роботі журналіста, тож я любила спілкуватися не лише з людьми, які прийшли на акції, а з випадковими глядачами дійства. Так, щоразу 8 Березня пригадую налякані очі однієї дівчини, яка сказала, що сама б ніколи не йшла в цій колонні, але всім іншим вона бажає робити те, до чого душа лежить. Тож наприкінці есе хочеться наголосити на повазі одне до одного, яких би зусиль нам це не коштувало.